Istorijske lokacije
Rana istorija Novog Sada, odnosno naselja koja su postojala na njegovom tlu nije najjasnija. Moderna istorija područja koje danas obuhvata grad Novi Sad, vezuje se za 1687. godinu, kada je Austrija proterala Turke iz Bačke i Srema i zagospodarila ovim prostorom.
Međutim, arheološki nalazi ukazuju da je područje Novog Sada bilo nastanjeno u dalekoj prošlosti, počev od starijeg neolita pa do kraja srednjeg veka. Na nekoliko lokaliteta u gradu, na Slanoj bari, kod nekadašnjeg aerodroma „Jugovićevo“, na prostrou kod Temerinske saobraćajne petlje, na gradilištu na Novom naselju i u Pašićevoj ulici pronađeni su arheološki ostaci koji svedoče o naseljenosti današnjeg gradskog područja od praistorije do danas.
U darovnoj povelji ugarskog kralja Bele IV iz 1237. godine prvi put se pominju veća naselja u okolini današnjeg Novog Sada. Ovom poveljom je katoličkoj opatiji u Petrovaradinu (tada Belafonsu) darovano nekoliko naselja na levoj obali Dunava, odnosno na području današnjeg grada.
Posle bitke na Mohaču 1526. godine Turci osvajaju Bačku i vladaju ovim prostorima 161 godinu. U dokumentima iz ovog perioda ne pominje se postojanje naselja na tlu starog jezgra grada, ali beleže i danas prisutna naselja koja su u sastavu grada.
U vreme Turaka ovde je živelo slovensko, srpsko stanovništvo dok su Mađari izbegli daleko na sever. Turska vladavina je trajala sve do 1687. godine kada ih je austrijska vojska proterala sa ovih prostora i osvojila njihovo utvrđenje na uzvišici, na desnoj obali Dunava.
Oslobađanje ovih krajeva od turske vlasti dovelo je do ubrzane kolonizacije i urbanizacije. Car Leopold I je Srbima ponudio određene privilegije jer su se oni borili na strani hrišćanske vojske. Istovremeno, bežeći od turskog terora, Srbi su predvođeni Arsenijem III Čarnojevićem 1690. godine masovno prelazili Savu i Dunav i naseljavaju prostore severno od ovih reka. Ovo naseljavanje poznato je kao velika seoba Srba.
Austrijanci 1692. godine započinju izgradnju nove velike tvrđave radi njene odbrane, na suprotnoj levoj obali Dunava, 1694. godine grade Mostobran. To je bio vojničko-zanatlijsko naselje Srba graničara. Ovo naselje u početku po imenu Rajac selo, pa Rački grad, zatim Petrovaradinski šanac, brzo se razvijalo. Ono je za kratko vreme postalo privredni, vojnički, prosvetni, verski a kasnije i kulturni centar Srba u ovim krajevima. Početkom 18. veka Šanac postaje jedno od najznačajnijih pograničnih naselja između Austrije i Turske.
U blizini Sremskih Karlovaca, destak kilometara od Novog Sada, krajem 1698. godine započeti su mirovni pregovori između Hrišćanske alijanse, u čijem sastavu su bile Austrija, Poljska i Venecija s jedne strane i Turske sa druge, koji su završeni Karlovačkim mirom zaključenim 1699. godine. Spomenik koji svedoči o tom događaju je Kapela mira u Sremskim Karlovcima.
Pobedom Austrijanaca nad Turcima 1716. godine u bitci kod Petrovaradina, zapadna Evropa je spašena od daljeg osmanlijskog prodiranja. O tome svedoči spomenik austrijskom vojskovođi i pobedniku princu Eugenu Savojskom na mestu bitke, na brdu Vezirac, nazvanom po turskom vojnom komandnom šatoru koji je na tom mestu bio postavljen.
Obeležje o proterivanju Turaka iz srednje Evrope je crkva na Tekijama, između Petrovaradina i Sremskih Karlovaca.
Crkva je hrišćanski verski objekat za katolike, pravoslavce i protestante o čemu svedoče tri oltara unutar crkve, a o pobedi hrišćanstva nad muhamedanstvom kazuje, na leđa položen, polumesec iznad koga je hrišćanski krst, na zadnjem kubetu crkve. Ponovnim padom Beograda pod Osmanlije 1739. godine stiže i talas izbeglica sa Balkana: Grci, Jermeni, i drugi, mahom trgovci i zanatlije.
Vojna granica je ovde ukinuta 1746. godine i stanovništvo se organizuje i austrijskom dvoru podnosi zahtev za samostalnost grada.
Nakon dugotrajnih pregovora, Ukazom carice Marije Terezije od 1. Februara 1748. godine Petrovaradinski šanac postaje slobodan kraljevski grad, dobija grb i zvaničan naziv Neoplanta, na latinskom, odnosno na srpskom Novi Sad, što je doslovno značilo „mlad vinograd“. Za Grke je to „novi život“, za Mađare „novi vidik“, Nemci su mu dali ime „novi rasadnik“, a srbi su ga nazvali Novi Sad, što je kasnije i bečki dvor prihvatio.
Grad je dobio velike povlastice i autonomne privilegije i bio je pod nadzorom vlasti u Beču. Samostalnost grada je bila plaćena austrijskom dvoru sa 95 000 srebrnih forinti, koji su sakupljeni prilozima građana Petrovaradinskog šanca.
U to doba Novi Sad je sa Petrovaradinom bio povezan pontonskim mostom, najlepšim u austrijskoj carevni u to vreme.
U prvoj polovini 19. veka Novi Sad izrasta u grad koji su mnogi opisivali kao najlepšu varoš na donjem Dunavu. Uspon je na tragičan način prekinut revolucionarnim događajima sredinom 19.veka ,u kojima je Novi Sad imao značajnu ulogu.
Novosađani nisu priznavali ugarsku vlast. Stalne pretnje i neizvesnost okončana je 12. jula 1849. godine. Tog dana je austrijska vojska pod komandom bana Jelačića otvorila topovsku vatru na Petrovaradinsku trvđavu, na kojoj se nalazila mađarska vojska. Sa tvrđave su Mađari, pod komandom generala Kiša sa 200 topova bombardovali Novi Sad, koji je tada skoro potpuno uništen i najviše je stradao od svih srpskih gradova u ovoj buni.
Od oko 2800 kuća ostalo je samo 800, a većina stanovnika je poginula ili izbegla i njihov broj se smanjio sa 20 na 6 hiljada. Ono što nije porušeno ili spaljeno, bilo je opljačkano.
Po okončanju bune obezbeđen je zajam od 1,3 miliona srebrnih forinti i 1852. godine počinje obnova Novog Sada. Bilo je potrebno biše od 20 godina da se Novi Sad vrati u stanje pre bombardovanja.
To je razlog što je većina građevina, spomenika, kulturnih i drugih dobara iz poslednjih 150 godina.
Grad je vrlo brzo obnovljen i u drugoj polovini XIX veka doživeo je puni procvat u svakom pogledu. To vreme je obeleženo snažnom ličnošću nacionalnog lidera Srba – Svetozara Miletića. Istovremeno u gradu je živeo i stvarao čitav niz izuzetnih književnika, umetnika, naučnih i kulturnih radnika. Zbog toga je s razlogom nazvan „Srpskom Atinom“ i „Srpskim Parizom“.
U to doba u Novom Sadu je osnovano prvo srpsko narodno pozorište, iz Pešte je preseljena Matica srpska, najznačajnija književna i kulturna ustanova Srba, iz koje su nastali Muzej Vojvodine, Galerija Matice srpske i izdavačko-knjižarsko preduzeće. U privrednom smislu Novi Sad je početkom 20. veka bio na periferiji austrougarske države. Za vreme I svetskog rata Novi Sad je bio udaljen od frontova i iz rata je izašao neoštećen i oslobođen je novembra 1918. godine.
U periodu između dva svetska rata, nakon ujedinjavanja u Kraljevinu Srba, Hrvata i Slovenaca, Novi Sad se ubrzano razvija. Preko Dunava je podignut prvi stalni most. Grad se širi na obalu Dunava a arhitekturom projektanata Dragiše Brašovana, Đorđa Tabakovića i Dake Popovića prati Evropu, kao što je činio i ranije. Projektima Georga Molnara i Vladimira Nikolića. Od 1929. do 1941. u Novom Sadu je sedište Dunavske banovine, administrativno područje Kraljevine Jugoslavije.
Od početka do kraja II svetskog rata Novi Sad je bio pod mađarskom okupacijom. Na početku okupacije streljano je više stotina građana, a mnogi su internirani u logore. Tadašnja mađarska fašistička vojska i žandarmerija u zloglasnoj raciji od 21. do 23. januara 1942. godine je pod Dunavski led bacila oko 1250 građana Novog Sada i okoline. U ratu je neposredno učestvovalo više od 2500 boraca svih nacionalnosti, u borbama je poginulo više id 830 građana Novog Sada.
Novi Sad je oslobođen 23. oktobra 1944. godine ulaskom partizanskih jedinica i Crvene armije u grad. Za doprinos Novog Sada i novosđana u borbi protiv fašizma i u spomen žrtvama u II svetskom ratu Ukazom Predsednika Republike 1975. Godine Novi Sad je proglašen za grad heroj.
U drugoj polovini 20. veka Novi Sad je delio sudbinu tadašnje države Jugoslavije i okruženja ali je i dalje grad od ugleda i poštovanja.
Decenijama je Novi Sad bio jedan od najrazvijenijih i najelpših gradova u zemlji. Grad je bio domaćin mnogih manifestacija, Svetskog prvenstva u stonom tenisu, Šahovskke olimpijade, Kongresa za hranu Ujedinjenih nacija i mnogih drugih. U Novi Sad su dolazili i boravili posetioci sa svih strana sveta i iz grada su uvek nosili nalepše utiske i sećanja.
Bombardovanje Savezne Republike Jugoslavije od strane Severnoatlantske alijanse započelo je bombardovanjem Novog Sada 24. marta 1999. godine. U narednih 78 dana srušena su sva tri novosadska mosta preko Dunava, razorena je rafinerija nafte, elektroenergetski objekti u blizini i mnogi drugi objekti u gradu i okolini. Za većinu novosađana i posetilaca Novog Sada stari, srušeni Varadinski most je, zajedno sa kulom sa satom na Petrovaradinskoj tvrđavi bio simbol grada i najpoznatija razglednica Novog Sada.
Danas je Novi Sad grad razvijene privrede, trgovine, saobraćaja, kulture, obrazovanja, nauke, zdravstva, turizma i drugih delatnosti koje pripadaju savremenom gradu na početku 21. veka.